Καλές οι φωτογραφίες
κι ας μιλούν με την παλιά επιτηδευμένη ειλικρίνεια
αναγνωρίζοντας εκείνο το πανάρχαιο ρητό: «Εις μάτην».
Όλα ποζάρουν στη φωτογραφία, πανταχού απόντα
και σου αφαιρούν την εξουσία για τα πρότερα.
Γιάννης Βαρβέρης, «Ιωάννης της κλίμακος»
Ασπρόμαυρες φωτογραφίες σε φθαρμένα άλμπουμ, σε παλιές κορνίζες και κουτιά ξεχασμένα σε ντουλάπες και μπαούλα έρχονται καμιά φορά να ξυπνήσουν τις μνήμες από τα μαθητικά μας χρόνια, αδύναμες και ξεθωριασμένες πια κι αυτές. Η πείρα, αυτή η ζηλότυπη, ανέραστη γριά[1] και η σκόνη του χρόνου φορτώνουν με άλλα νοήματα αυτές τις εικόνες με την επιτηδευμένη ειλικρίνεια, όπως λέει ο ποιητής. Ίδια είναι τα μάτια που κοιτάζουν, όμως είναι η ψυχή που άλλαξε κι άλλα «βλέπει». Αυτή και η νοσταλγία της φορτώνει στις φωτογραφίες, τις τραυματισμένες και ταλαιπωρημένες πολλές φορές από καταστροφές, μετακομίσεις, διαδρομές, ταξίδια, χωρισμούς, εκείνα που θα ήθελε να δει σ’ αυτά τα εναπομείναντα χάρτινα λάφυρα μιας περασμένης ζωής, παλιές φωτογραφίες με τ’ απομεινάρια, σκισμένων ημερών, απομεινάρια χάρτινων ημερών που τα μάσησε με το δόντια του ο Χρόνος, αυτός που κάθε πρωινό τρώει μια ημερομηνία ολόκληρη[2]. Κάποιοι αποστρέφουν κιόλας το βλέμμα. Στην αστραφτερή και ατσαλάκωτη νιότη της μαθητικής φωτογραφίας βλέπουν πιο έντονα τα σημάδια της κουρασμένης και γερασμένης πια ύπαρξής τους.
Δεν είναι να πιστεύεις – με την έννοια της πραγματικής αλήθειας- τη φωτογραφία. Και δεν είναι μόνο η ψυχή μας που δημιουργεί ψευδαισθήσεις. Από μόνη της η φωτογραφία αποτελεί ένα διαμεσολαβημένο επικοινωνιακό τοπίο, πάντοτε σκηνοθετημένη, είτε από τα ίδια τα πρόσωπα που «στήνονται» μπροστά στο φακό σε μια μάταιη προσπάθεια να κρατήσουν τη στιγμή είτε από το δημιουργό της, τον άνθρωπο που πίσω από το φακό τοποθετεί τα πρόσωπα, επιλέγει το κάδρο, ορίζει τη γωνία της λήψης και δημιουργεί μια άλλη «πραγματικότητα», ακόμη και στις ελεύθερες φωτογραφικές απεικονίσεις γεγονότων, καταστάσεων και προσώπων.
Γενικά οι φωτογραφίες αποτυπώνουν την πολυσημία των κοινωνικών συστημάτων που τις δημιουργούν και τις καταναλώνουν. Τα μέλη της ανθρώπινης κοινωνίας επιλέγουν εκείνα τα στοιχεία που πιστεύουν πως τους καταξιώνουν και θεωρούν άξια να αποτυπωθούν στο χάρτη της αιωνιότητας. Η θέση των προσώπων στο φωτογραφικό κάδρο, η στάση του σώματος, το ντύσιμο, το χτένισμα, η έκφραση και το βλέμμα, ο χώρος, τα αντικείμενα και τα πρόσωπα που συνυπάρχουν, αποκαλύπτουν κοινωνικές συμπεριφορές, στάσεις, ιδεολογικές κατευθύνσεις και σχέσεις, το σύνολο δηλαδή εκείνων των στοιχείων που δομούν την ταυτότητα που θέλει να προβάλει το συγκεκριμένο κοινωνικό σύνολο ή ο καθένας ξεχωριστά, αυτό που είναι, αυτό που πιστεύει ότι είναι ή αυτό που θα επιθυμούσε να είναι.
Οι ωραίες και αφόρητα νοσταλγικές σχολικές φωτογραφίες είναι έτσι σκηνοθετημένες, ώστε να προβάλλουν τα χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού συστήματος που το σχολείο υπηρετεί σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Οι φωτογραφίες σταματούν, παγώνουν μια στιγμή του χρόνου, ωστόσο «αφηγούνται» μια ιστορία, «μιλούν», εκπέμπουν σήματα και μηνύματα σε κείνον που θα θελήσει να τα «διαβάσει», και να τα αποκρυπτογραφήσει. Κι επειδή η φωτογραφική γλώσσα χαρακτηρίζεται από πολυεπίπεδες αναγνώσεις, για να συμβεί αυτό πρέπει κανείς να πάρει την αναγκαία απόσταση, να υπερβεί τις συναισθηματικές εμπλοκές που ξεστρατίζουν τη σκέψη, μυθοπλασίες και φαντασιώσεις της μακρινής εφηβείας, που επιβιώνουν και επισκιάζουν την πραγματική εικόνα.
Μια τέτοια όμως προσπάθεια, να απογυμνωθεί η εικόνα από τα συγκινησιακά της στοιχεία και να επιχειρηθεί μια κριτική, και γιατί όχι επικριτική, στάση απέναντι στο πολιτικό, κοινωνικό περιβάλλον και το σχολείο, αφορά τον ιστορικό ερευνητή και τον αναλυτή της κοινωνικής πραγματικότητας. Δεν φαίνεται να ενδιαφέρει ιδιαίτερα τους ίδιους τους παλιούς μαθητές. Η γλυκύτητα της θύμησης και η νοσταλγική περιδιάβαση στα τοπία της νεότητας επισκιάζει και παραλύει κάθε απόπειρα ορθολογικής προσέγγισης ή συγκριτικής θεώρησης που θα αναδείκνυε και τις σκοτεινές πλευρές μιας δύσκολης εποχής. Τα νεανικά πρόσωπα που κοίταξαν μια στιγμή το φακό του φωτογράφου τότε, σήμερα από τη μοιραία απόσταση του χρόνου βλέπουν εν τέλει οι περισσότεροι στις φωτογραφίες μόνο την ωραία και ακμαία νεότητά τους, τους φίλους που τη συντρόφευσαν και τα τοπία της πόλης που έχουν μείνει ίδια κι άλλα που έχουν αλλάξει. Και μελαγχολούν λίγο…
«Μνήμης θραύσματα» ήταν ο τίτλος του βιβλίου που κυκλοφόρησε την άνοιξη του 2019. Αυτά τα θραύσματα, οι αποσπασματικές μνήμες από τη ζωή των μαθητών του Γυμνασίου Καρπενησίου, συγκίνησαν πολλούς ανθρώπους αλλά και στενοχώρησαν άλλους τόσους που δεν είδαν σε μια φωτογραφία να αποτυπώνεται και η δική τους νεότητα ή δεν έγινε μια αναφορά στο όνομά τους. Οι τελευταίοι με τα παράπονά τους μου έδωσαν να καταλάβω πόσο μεγάλη σημασία είχαν αυτές οι ασπρόμαυρες αποτυπώσεις από την μικρή ιστορία του καθένα ξεχωριστά, γιατί αυτές οι μικρές ιστορίες οδηγούν στη μεγάλη ιστορία του ιστορικού Γυμνασίου Καρπενησίου με τρόπο πιο πειστικό, πιο ζωντανό και εν τέλει πιο αληθινό. Τις σκέψεις μου αυτές ενίσχυσαν οι απόψεις του καθηγητή της Ιστορίας Χαράλαμπου Νούτσου για την ιστορικότητα της φωτογραφίας που διατυπώθηκαν στην παρουσίαση του βιβλίου «Μνήμης Θραύσματα» (2 Μαρτίου 2019, Παλαιά Βουλή).
Μ’ αυτή τη συμπληρωματική έκδοση, Θέλησα να ρίξω λίγο περισσότερο φως σε δυο πολύ ενδιαφέρουσες περιόδους λειτουργίας του Γυμνασίου και αφενός να καταγράψω, με όση περισσότερη πληρότητα μου επέτρεπαν οι λιγοστές πληροφορίες που είχα στη διάθεσή μου, τα ονόματα των καθηγητών που υπηρέτησαν στο προπολεμικό Γυμνάσιο, αφετέρου να αφιερώσω λίγες ακόμη σελίδες μνήμης και φωτογραφίες στους μαθητές που φοίτησαν στο Γυμνάσιο Καρπενησίου στην πρώτη και τη δεύτερη μετά τον πόλεμο δεκαετία. Προσπάθησα ακόμη να θεραπεύσω παραλείψεις σε ονόματα και λάθη που έγιναν όχι από κάποια σκοπιμότητα, όπως με πικρία καταλογίστηκε, αλλά από πληροφόρηση που έπρεπε να ελεγχθεί περισσότερο η αξιοπιστία της. Τέλος γίνεται μια σύντομη αναφορά στις παρουσιάσεις του βιβλίου στην Αθήνα και το Καρπενήσι και σε ευρυτανικά έντυπα.
Σεπτέμβρης 2020
