Το πολιτικό κόμμα είναι ένας παρεξηγημένος θεσμός που έχει διαχρονικά δεξιωθεί ισχυρή υποστήριξη αλλά και ευρεία δυσπιστία, συχνά και απόρριψη. Από τις απαρχές του κομματικού φαινομένου στις νεωτερικές κοινωνίες, στις αρχές του 19ου αιώνα, μέχρι και τις μετα-δημοκρατικές κοινωνίες της σύγχρονης περιόδου κρίσης, υπάρχουν δέσμες επιχειρημάτων που ορίζουν τον κομματικό θεσμό ως βασικό αίτιο μια σειράς πολιτικών και κοινωνικών δεινών: Τα κόμματα κατατέμνουν το κοινωνικό σώμα και υπονομεύουν την έκφραση και υπηρέτηση του γενικού/κοινού συμφέροντος· τα κόμματα λειτουργούν ως διηθητικός μηχανισμός που διαμεσολαβεί –και εντέλει
συσκοτίζει– τα κοινωνικά αιτήματα προς το κράτος· τα κόμματα είναι εστίες διαφθοράς, πελατειακών διευθετήσεων και έκνομων σχέσεων των πολιτικών με οικονομικά συμφέροντα· τα κόμματα είναι φορείς γραφειοκρατικών στρεβλώσεων και αντιδημοκρατικών τάσεων· τα κόμματα καταπνίγουν την ελεύθερη και αυτόνομη έκφραση των
πολιτών και της κοινωνίας. Οι απόψεις αυτές εκφράζονται σε πολύ διαφορετικές συγκυρίες και για διαφορετικές εκδοχές κομμάτων, κάτι που όμως είναι αναμενόμενο, καθώς το κόμμα είναι ο μόνος φορέας διεκδίκησης και άσκησης της εξουσίας στα φιλελεύθερα δημοκρατικά συστήματα και ο μόνος θεσμός που υποβάλλεται σε διαρκή λογοδοσία και διαφάνεια –έστω και αν αυτή δεν επιτυγχάνεται πάντα και σε ικανοποιητικό βαθμό–, πράγμα που τον καθιστά ευάλωτο σε επικρίσεις ή και επιθέσεις.
Ως ένα σημείο, η κλιμάκωση της αντικομματικής θέσης θα μπορούσε να αποδοθεί στις διευρυνόμενες και πολύπλοκες απαιτήσεις των πολιτών από τα δημοκρατικά πολιτικά συστήματα, δεδομένου ότι οι αναπτυγμένες κοινωνίες κινούνται προς μορφές που χαρακτηρίζονται από μια ογκούμενη πολυπλοκότητα. Η αδυναμία των δημοκρατικών διευθετήσεων να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των πολιτών τροφοδοτεί αντιπολιτικές στάσεις και συναισθήματα απογοήτευσης και δυσπιστίας, τα οποία εντέλει στρέφονται καταρχάς ενάντια στα προκεχωρημένα φυλάκια αυτών των διευθετήσεων, που δεν είναι άλλα από τα πολιτικά κόμματα.
Στο παρόν δοκίμιο δεν συμμεριζόμαστε την αντικομματική επιφύλαξη. Όχι διότι δεν υπάρχουν βάσιμοι λόγοι για την κριτική στα κόμματα, αλλά γιατί μέσα από την κατόπτευση της ιστορικής εξέλιξης του κομματικού φαινομένου εμφανίζονται δύο καθολικές τάσεις.
Πρώτον, ανέκαθεν, τόσο στο επίπεδο της θεωρητικής συζήτησης όσο και στο επίπεδο του δημόσιου διαλόγου, τα κόμματα γίνονταν αντιληπτά και ερμηνεύονταν στη βάση μιας εγγενούς κρισιακής συνθήκης. Με άλλα λόγια, πάντοτε τα κόμματα θεωρούνταν ότι βρίσκονται σε κρίση ή ότι παράγουν συνθήκες που οδηγούν σε κρίση. Και αυτό γιατί πάντοτε τα κόμματα εμπλέκονταν σε αντιπαραθέσεις, εκφράζοντας αντιτιθέμενα κοινωνικά συμφέροντα, ή εξέφραζαν αντιπαρατιθέμενα πολιτικά προγράμματα και άρα νομιμοποιούνταν ως κύριοι εκφραστές της πολιτικής σύγκρουσης, η οποία εμπεριείχε το σπέρμα της αναταραχής, που διασάλευε την πολιτική σταθερότητα. Σταθερότη-
τα που πάντα αποτελούσε –και εξακολουθεί να αποτελεί αφετηριακή επιδίωξη της κρατικής πολιτικής. Τα κόμματα λογίζονται δηλαδή ως κρισιακοί παράγοντες διότι οργανώνουν τις κοινωνικές αντιπαραθέσεις σε πολιτικούς αγώνες και άρα αμφισβητούν –ενίοτε μάλιστα και άμεσα– τη νόρμα της πολιτικής σταθερότητας, που προτάσσει το κράτος.
Δεύτερον, διαχρονικά, είναι αδύνατον να μιλήσουμε για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, που σε μεγάλο βαθμό καθόρισε τη νεωτερική πολιτική, δίχως να λάβουμε υπόψη την κομματική πολιτική. Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατία χωρίς πολιτικά κόμματα. Τα κόμματα αποτέλεσαν τον εμβληματικό πολιτικό θεσμό της νεωτερικότητας,
ήταν γεννήματα της δυναμικής και των αντιφάσεων των νεωτερικών κοινωνιών, χαρακτηρίστηκαν από προσαρμοστικότητα, που διασφάλισε τη διαχρονική τους πορεία και υπήρξαν εισηγητές πολιτικών καινοτομιών, οι οποίες εν πολλοίς καθόρισαν τη μορφή και το περιεχόμενο των αντίστοιχων πολιτικών συστημάτων. Υπό αυτή την έννοια, τα κόμματα έχουν να δώσουν ακόμη πολλά, και μέσα από τους μετασχηματισμούς τους μπορεί να κατανοηθεί η δυναμική που αναπτύσσεται σε έναν δεδομένο κοινωνικό σχηματισμό. Δεν είναι τυχαία η απόφανση του Α. Γκράμσι στα Τετράδια Φυλακής ότι η ιστορία ενός κόμματος σε μια δεδομένη χώρα «δεν σημαίνει τίποτε λιγότερο από το να γράψει [κανείς] τη γενική ιστορία αυτής της χώρας από μια μονογραφική σκοπιά, για να φωτίσει μια συγκεκριμένη πλευρά αυτής [της γενικής ιστορίας]» (Gramsci, 1971: 151).