Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» αποτελεί αδιαμφισβήτητα μία από τις πιο σύνθετες και δυναμικά εξελισσόμενες αρχές στο ενωσιακό δίκαιο περιβάλλοντος. Εκκινώντας από το πεδίο των οικονομικών επιστημών και τις Συστάσεις του ΟOΣΑ συνιστά σήμερα θεμελιώδες νομικό μηχανισμό προστασίας του περιβάλλοντος, ο οποίος βρίσκει εφαρμογή σε πολλούς τομείς του ενωσιακού δικαίου: περιβαλλοντικές εισφορές, συστήματα εμπορίας αδειών ρύπανσης, κρατικές ενισχύσεις για το περιβάλλον. Ωστόσο, το κορυφαίο πεδίο εφαρμογής της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» είναι η περιβαλλοντική ευθύνη, όπως ρυθμίζεται με την Οδηγία 2004/35/ΕΚ.
Στον πυρήνα του παρόντος έργου τοποθετείται η οριοθέτηση, επισκόπηση και αξιολόγηση του περιεχομένου της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» μέσω των αποτυπώσεών της στο δευτερογενές ενωσιακό δίκαιο και μέσω των σχετικών ερμηνευτικών εξειδικεύσεών της στη νομολογία του ΔΕΕ με ιδιαίτερη έμφαση στην περιβαλλοντική ευθύνη. Ερωτήματα αναφορικά με τον ορισμό της περιβαλλοντικής ζημίας, την πλήρωση της αιτιώδους σύνδεσης ως προϋπόθεση της ευθύνης και την υλοποίηση της αποκατάστασης των περιβαλλοντικών ζημιών βάσει της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ βρίσκονται στο επίκεντρο της παρούσας επιστημονικής έρευνας φωτίζοντας επιμέρους πτυχές της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει».
Προκειμένου να αναδειχθεί συνολικά ο ρόλος και η σημασία της εν λόγω αρχής στο δίκαιο περιβάλλοντος, επιχειρείται μία συγκριτική εξέταση της Οδηγίας για την περιβαλλοντική ευθύνη με τις Οδηγίες για τα πτηνά και τους φυσικούς οικότοπους, καθώς και με τις Οδηγίες Πλαίσιο για τα Ύδατα και τα Απόβλητα, έτσι ώστε να αναδειχθούν τα σημεία διεπαφής των ανωτέρων ενωσιακών νομοθετημάτων με κοινό παρονομαστή την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Ο τελικός καρπός της πολυεπίπεδης μελέτης και επεξεργασίας του περιεχομένου της εν λόγω αρχής φιλοδοξεί να αναδείξει αυτές τις νομικές πτυχές της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει», οι οποίες θα συνεισφέρουν στη δημιουργία και υλοποίηση «αποτελεσματικών κανόνων» περιβαλλοντικής ευθύνης σε ενωσιακό επίπεδο αναδεικνύοντας τις αδυναμίες του υφιστάμενου νομικού πλαισίου και προτείνοντας πιθανές βελτιώσεις του.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ........................................................................................ VII
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ..................................................................................... ΧΙ
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ............................................................................ XXI
ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ
Ενότητα Α’: Η έννοια του περιβάλλοντος ως προστατευόμενου έννομου αγαθού 11
§ 1. Τα είδη των προστατευόμενων περιβαλλοντικών αγαθών. ........... 14
§ 2. Το ζήτημα του φορέα των περιβαλλοντικών έννομων αγαθών. ..... 20
Ενότητα Β’: Η προσβολή του περιβάλλοντος ως προϋπόθεση της περιβαλλοντικής ευθύνης ......................................................................................................... 28
§ 1. Δυσκολίες προσδιορισμού της έννοιας της προσβολής του περιβάλλοντος 29
§ 2. Νομικά χαρακτηριστικά των περιβαλλοντικών προσβολών. ......... 34
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Η ΑΡΧΗ «ο ρυπαίνων πληρώνει» ως νομικό εργαλείο
προστασίας του περιβάλλοντος
Εισαγωγικά ........................................................................................ 41
ΤΙΤΛΟΣ Ι: ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ
«Ο ΡΥΠΑΙΝΩΝ ΠΛΗΡΩΝΕΙ»
Κεφάλαιο Ι: Οι απαρχές και η εξέλιξη της αρχής
«ο ρυπαίνων πληρώνει»
Ενότητα Α’: Το ζήτημα της εσωτερίκευσης του κόστους της ρύπανσης 45
§ 1. Οι θεωρίες της οικονομικής επιστήμης ως πρόδρομος της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» ..................................................................................................... 46
§ 2. Η κατοχύρωση της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» στο πλαίσιο του ΟΟΣΑ 48
Ενότητα Β’ : Η διπλή λειτουργία της αρχής ο «ρυπαίνων πληρώνει» 54
§ 1...................................................................................................... Αρχή της οικονομικής ενσωμάτωσης του περιβαλλοντικού κόστους ..................................................... 54
§ 2. Αρχή της δίκαιης κατανομής του περιβαλλοντικού κόστους ....... 55
Κεφάλαιο ΙΙ: Νομικά ερείσματα της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει»
Ενότητα Α’: Η εξέλιξη της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» στο διεθνές δίκαιο 56
§ 1. Το άρθρο 16 της Διακήρυξης του Ρίο του 1992. ............................. 57
§ 2. Η Σύμβαση του Λουγκάνο σχετικά με την αστική ευθύνη για ζημιές που οφείλονται σε επικίνδυνες δραστηριότητες στον τομέα του περιβάλλοντος .......................... 59
Ενότητα Β’ : Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» στο ενωσιακό δίκαιο. .. 61
§ 1. ..................................................................................................... Η καθιέρωση στο πρωτογενές και το παράγωγο δίκαιο της ΕΕ. .............................................................. 61
§ 2. Η σημασία της κατοχύρωσης της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» για το ενωσιακό δίκαιο περιβάλλοντος ............................................................................. 64
§ 3. Το περιεχόμενο της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» στο ενωσιακό δίκαιο 69
Ενότητα Γ’: Εθνικού δικαίου κατοχυρώσεις της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» 73
§ 1. Παράδειγμα πρώτο: το γαλλικό δίκαιο. ......................................... 73
§ 2. Παράδειγμα δεύτερο: το γερμανικό δίκαιο. .................................... 76
Κεφάλαιο ΙΙΙ: Μηχανισμοί υλοποίησης της αρχής
«ο ρυπαίνων πληρώνει»
Ενότητα: Α’: Κανονιστικά μέτρα για την περιβαλλοντική προστασία 79
§ 1. Είδη των κανονιστικών μέτρων ................................................... 80
§ 2. Η αποτελεσματικότητα των κανονιστικών μέτρων ....................... 81
Ενότητα Β’: Περιβαλλοντικές Εισφορές (φόροι και τέλη) ................... 83
§ 1. ..................................................................................................... Προσδιορισμός του όρου «περιβαλλοντικές εισφορές» ....................................................... 83
§ 2. ..................................................................................................... Τα πλεονεκτήματα των περιβαλλοντικών εισφορών ........................................................ 85
§ 3. ..................................................................................................... Μειονεκτήματα κατά την εφαρμογή των περιβαλλοντικών εισφορών ................................................. 86
§ 4. Προς μία «πράσινη» φορολογική μεταρρύθμιση: εμπόδια και προκλήσεις 88
Ενότητα Γ’: Συστήματα Εμπορίας Αδειών Ρύπανσης ........................ 90
§ 1. ..................................................................................................... Οι άξονες λειτουργίας των συστημάτων εμπορίας αδειών ρύπανσης ................................... 90
§ 2. ..................................................................................................... Η εφαρμογή των συστημάτων εμπορίας αδειών ρύπανσης ........................................................ 92
§ 3. Οι δυσχέρειες υλοποίησης των συστημάτων εμπορίας αδειών ρύπανσης 94
Ενότητα Δ’: Περιβαλλοντική Ευθύνη .................................................. 95
§ 1. Οριοθέτηση του πλαισίου της ευθύνης για περιβαλλοντικές ζημίες 95
§ 2. Είδη της ευθύνης ......................................................................... 96
ΤΙΤΛΟΣ ΙΙ: Η ΑΡΧΗ «Ο ΡΥΠΑΙΝΩΝ ΠΛΗΡΩΝΕΙ» ΚΑΙ ΤΟ ΕΝΩΣΙΑΚΟ
ΔΙΚΑΙΟ ΤΩΝ ΚΡΑΤΙΚΩΝ ΕΝΙΣΧΥΣΕΩΝ
Κεφάλαιο Ι: Το ρυθμιστικό πλαίσιο των κρατικών ενισχύσεων
κατά το ενωσιακό δίκαιο
Ενότητα: A’: Η έννοια της «κρατικής ενίσχυσης» κατά το άρθρο 107 παρ. 1 ΣΛΕΕ 101
§ 1. ..................................................................................................... Παροχή οικονομικού πλεονεκτήματος στον αποδέκτη της ενίσχυσης........................... 103
§ 2. ..................................................................................................... Ενίσχυση από το κράτος ή με κρατικούς πόρους ....................................................................... 107
§ 3. ..................................................................................................... Επιλεκτικότητα κατά τη χορήγηση της ενίσχυσης .............................................................................. 110
§ 4. ..................................................................................................... Νόθευση του ανταγωνισμού ή του εμπορίου μεταξύ των κρατών μελών ........................................... 114
Ενότητα Β’: Οι εξαιρέσεις στο γενικό κανόνα της «απαγόρευσης των κρατικών ενισχύσεων» ......................................................................................................... 116
§ 1. ..................................................................................................... Το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 107 παρ. 2 και 3 ΣΛΕΕ......................................................................... 117
§ 2. Εξειδίκευση των εξαιρέσεων: Κατευθυντήριες Γραμμές και Γενικός Κανονισμός Απαλλαγής ανά Κατηγορία .................................................................................... 118
Κεφάλαιο ΙΙ: Η πολιτική των κρατικών ενισχύσεων στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος
Ενότητα Α’: Από τη γενική απαγόρευση του άρθρου 107 παρ. 1 ΣΛΕΕ στην υλοποίηση της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» .................................................................. 121
§ 1. Ερείσματα των κρατικών ενισχύσεων για την περιβαλλοντική προστασία 122
§ 2. Ο ρόλος της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» στην οριοθέτηση της έννοιας «κρατική ενίσχυση για το περιβάλλον» ................................................................................ 127
Ενότητα Β: Οι κρατικές ενισχύσεις ως μηχανισμός περιβαλλοντικής πολιτικής σύμφωνα με την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» ...................................................................... 130
§ 1. Οι αποδεκτές κρατικές ενισχύσεις για την περιβαλλοντική προστασία υπό την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» ................................................................................... 131
§ 2. Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» ως όριο στη διακριτική ευχέρεια της Επιτροπής 134
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
Η ΑΡΧΗ «Ο ΡΥΠΑΙΝΩΝ ΠΛΗΡΩΝΕΙ» ΩΣ ΘΕΜΕΛΙΟ
ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ
Εισαγωγικά ........................................................................................ 141
ΤΙΤΛΟΣ Ι: ΚΑΘΕΣΤΩΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΥΠΟ
ΤΗΝ ΑΡΧΗ «Ο ΡΥΠΑΙΝΩΝ ΠΛΗΡΩΝΕΙ»
Κεφάλαιο Ι: Δομή και χαρακτηριστικά των συστημάτων
περιβαλλοντικής ευθύνης
Ενότητα Α’: Η ευθύνη για περιβαλλοντικές ζημίες κατά το ιδιωτικό δίκαιο 144
§ 1. Τα αστικού δικαίου εργαλεία περιβαλλοντικής ευθύνης .............. 146
§ 2. Οι ανεπάρκειες της αστικού δικαίου ευθύνης για περιβαλλοντικές ζημίες 151
Ενότητα Β’: Η μετάβαση σε νέο μοντέλο περιβαλλοντικής ευθύνης.... 154
§ 1. ..................................................................................................... Η αναγκαία μετατόπιση προς το δημόσιο δίκαιο ............................................................................ 155
§ 2. ..................................................................................................... Προς μία μη παραδοσιακή συνύπαρξη αστικού και δημόσιου δικαίου ευθύνης .................... 158
Κεφάλαιο ΙΙ: Το νομικό πλαίσιο της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ
Ενότητα Α’: Η Οδηγία 2004/35/ΕΚ ως ένα sui generis καθεστώς περιβαλλοντικής ευθύνης 161
§ 1. ..................................................................................................... Καταβολές και διαδικασία υιοθέτησης της Οδηγίας ................................................................................. 162
§ 2. Η ρεαλιστική επιλογή ενός καθεστώτος μέτρων περιοριστικής διοίκησης (mesures de police admnistrative) ............................................................................... 167
Ενότητα Β’: Οι κεντρικές επιλογές του ενωσιακού νομοθέτη ............. 172
§ 1. Το πεδίο εφαρμογής των ρυθμίσεων της Οδηγίας ...................... 173
§ 2. Η θέσπιση ενός διπλού καθεστώτος ευθύνης ............................. 177
§ 3. Εξαιρέσεις από το ρυθμιστικό πλαίσιο της Οδηγίας ................... 180
Ενότητα Γ’: Η περιβαλλοντική ζημία ως προϋπόθεση ενεργοποίησης της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ 185
§ 1. ..................................................................................................... Ζημίες στα προστατευόμενα είδη και τους φυσικούς οικότοπους ......................................................... 186
...... α. Τα προστατευόμενα έννομα αγαθά .......................................... 186
β. Γεωγραφικό εύρος των προστατευτικών ρυθμίσεων της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ 188
...... γ. Η ευνοϊκή κατάσταση διατήρησης ........................................... 190
§ 2. Ζημίες στα ύδατα ......................................................................... 193
§ 3. Ζημίες στο έδαφος ....................................................................... 194
ΤΙΤΛΟΣ ΙΙ: ΑΙΤΙΩΔΗΣ ΣΥΝΔΕΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ
«Ο ΡΥΠΑΙΝΩΝ ΠΛΗΡΩΝΕΙ»
Κεφάλαιο Ι: Το ζήτημα της αιτιώδους σύνδεσης
στην περιβαλλοντική ζημία
Ενότητα Α’: Οριοθετώντας την αιτιώδη συνάφεια υπό την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» 199
§ 1. Ορισμός της αιτιώδους συνάφειας .............................................. 200
§ 2. Η αιτιώδης σύνδεση υπό την Οδηγία 2004/35/ΕΚ κατά τη νομολογία του ΔΕΕ 203
§ 3. Αξιολόγηση της επίδρασης της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» στη θεμελίωση της αιτιώδους σύνδεσης για περιβαλλοντικές ζημίες .......................................................... 210
Ενότητα Β’: Αναζητώντας τον ρυπαίνοντα υπό αβέβαιη θεμελίωση της αιτιώδους σύνδεσης 213
§ 1. Αποζημιωτικά Ταμεία: μια αποτελεσματική (συμβατή) λύση; ...... 214
§ 2. Πιθανοτική αιτιότητα: εναλλακτική οδός για περιπτώσεις διάχυτης και σωρρευτικής ρύπανσης; ..................................................................................................... 222
Κεφάλαιο ΙΙ: Η αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας
Ενότητα Α’: Οι επιλογές αποκατάστασης από τον ενωσιακό νομοθέτη 226
§ 1. Οι δυσκολίες της νομικής αντιμετώπισης της περιβαλλοντικής αποκατάστασης 228
§ 2. Οι τρεις μορφές αποκατάστασης κατά την Οδηγία 2004/35/ΕΚ ... 233
α. Πρωτογενής, συμπληρωματική και αντισταθμιστική αποκατάσταση 233
β. Η αποκατάσταση των φυσικών οικοτόπων και των προστατευόμενων ειδών και το άρθρο 6 παρ. 4 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ ........................................................... 237
§ 3. Το ζήτημα της αποτίμησης των περιβαλλοντικών προσβολών ως προϋπόθεση της in natura αποκατάστασης. ........................................................................... 241
§ 4. Παραδείγματα χρηματικής και in natura περιβαλλοντικής αποκατάστασης 247
Ενότητα Β’: Η υλοποίηση των μέτρων αποκατάστασης .................... 250
§ 1. Ο καταλογισμός του κόστους των μέτρων αποκατάστασης ........ 251
...... α. Πρώτος υπόχρεος: Ο φορέας εκμετάλλευσης ......................... 252
...... αα. Οριοθέτηση της έννοιας του φορέα εκμετάλλευσης .......... 252
...... αβ. Οι υποχρεώσεις του φορέα εκμετάλλευσης ..................... 255
...... β. Δεύτερος υπόχρεος: Η αρμόδια δημόσια αρχή (;) ................... 257
§ 2. Οι απαλλαγές από την υποχρέωση αποκατάστασης ................. 261
α. Το πεδίο εφαρμογής των απαλλακτικών ρυθμίσεων της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ 262
β. Οι υποχρεωτικές απαλλαγές κατ’ άρθρο 8 παρ. 3 της Οδηγίας 264
γ. Οι δυνητικές απαλλαγές κατ’ άρθρο 8 παρ. 4 της Οδηγίας ...... 268
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ
Η ΟΔΗΓΙΑ 2004/35/ΕΚ ΩΣ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ
«Ο ΡΥΠΑΙΝΩΝ ΠΛΗΡΩΝΕΙ» ΣΤΟ ΕΝΩΣΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
Εισαγωγικά ........................................................................................ 275
ΤΙΤΛΟΣ Ι: Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 2004/35/ΕΚ ΜΕ ΑΛΛΑ ΠΕΔΙΑ ΤΟΥ ΕΝΩΣΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
Κεφάλαιο Ι: Η Οδηγία 2004/35/ΕΚ στο πλαίσιο της προστασίας
της βιοποικιλότητας και των υδάτων
Ενότητα Α’: Η συμβολή της περιβαλλοντικής ευθύνης στην προστασία της βιοποικιλότητας ......................................................................................................... 279
§ 1. Διεύρυνση του προστατευτικού πεδίου των Οδηγιών 2009/147/ΕΚ και 92/43/ΕΟΚ 280
§ 2. Το ζήτημα της οριοθέτησης της «ευνοϊκής κατάστασης διατήρησης» 283
Ενότητα Β’: Η διεπαφή της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ με την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΚ με άξονα την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» .................................................. 285
§ 1. Το άρθρο 9 της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα και η Περιβαλλοντική Ευθύνη 287
§ 2. Ο ρόλος της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» στο άρθρο 11 της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα ..................................................................................................... 289
Κεφάλαιο ΙΙ: Η Οδηγία 2004/35/ΕΚ στο πλαίσιο της προστασίας
του εδάφους και της διαχείρισης των αποβλήτων
Ενότητα Α’: Η περιβαλλοντική ευθύνη και οι ρυθμίσεις για την αποκατάσταση των μολυσμένων εδαφών..................................................................................................... ..................................................................................................... 291
§ 1. Εφαρμογή της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ για την αποκατάσταση μολυσμένων εδαφών 293
α. ΔΕΕ C-534/13 Fipa Group, C-592/13 Ediltecnica, C-156/14 Tamoil Italia και C-129/16 Túrkevei Tejtermelő Kft. .......................................................................... 293
β. Η συμβολή της νομολογίας του ΔΕΕ ........................................ 295
§ 2. Ο μη ρυπαίνων (δεν) πληρώνει; .................................................. 299
α. Τα όρια της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» στην ευθύνη για αποκατάσταση μολυσμένων εδαφών .................................................................................................. 300
β. Αυστηρότερα ή απλώς διαφορετικά μέτρα καταλογισμού της περιβαλλοντικής ευθύνης για μολυσμένα εδάφη; .................................................................... 303
Ενότητα Β’: Η περιβαλλοντική ευθύνη και οι ρυθμίσεις για την συλλογή και διαχείριση των αποβλήτων ......................................................................................................... 306
§ 1. Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» ως σημείο τομής μεταξύ της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ και της Οδηγίας Πλαίσιο για τα απόβλητα ............................................................. 307
§ 2. Η «ευθύνη» κατά την Οδηγία 2004/35/ΕΚ και κατά την Οδηγία Πλαίσιο για τα απόβλητα ..................................................................................................... 309
ΤΙΤΛΟΣ ΙI: ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 2004/35/ΕΚ
ΣΤΟ ΕΝΩΣΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
Κεφάλαιο Ι: Νέο καθεστώς περιβαλλοντικής ευθύνης:
Μεταξύ καινοτομίας και αναποτελεσματικότητας
Ενότητα Α’: Η θέσπιση της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ ως μοχλός εναρμόνισης των καθεστώτων περιβαλλοντικής ευθύνης ........................................................................................ 316
§ 1. Η αναγκαιότητα ενός καινοτόμου μηχανισμού σε ενωσιακό επίπεδο 317
§ 2. Η μεταφορά της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ στις εθνικές έννομες τάξεις. . 320
§ 3. Η ενσωμάτωση της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ στην ελληνική έννομη τάξη 324
α. Το Π.Δ. 148/2009 για την περιβαλλοντική ευθύνη ..................... 324
β. Η νομολογία του ΣτΕ για την περιβαλλοντική ευθύνη. ............... 326
Ενότητα Β’: Η απουσία χρηματοοικονομικής ασφάλισης ως τροχοπέδη στην αποτελεσματική υλοποίηση της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ.. ................................................................... 328
§ 1. Η ρύθμιση του άρθρου 14 της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ και η μεταφορά του στις εθνικές έννομες τάξεις..................................................................................................... ..................................................................................................... 330
§ 2. Η υιοθέτηση μηχανισμών χρηματοοοκονομικής ασφάλειας για την περιβαλλοντική ευθύνη ως ενίσχυση της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ ............................................................... 334
Κεφάλαιο ΙΙ: Οδηγία 2004/35/ΕΚ: Πρόοδος ή οπισθοχώρηση
για το δίκαιο περιβάλλοντος;
Ενότητα Α’: Περιορισμένη εφαρμογή της Οδηγίας ............................. 339
§ 1. .....................................................................................................
Δυσκολίες κατά την ενεργοποίηση των ρυθμίσεων της Οδηγίας ........................................................ 342
§ 2. .....................................................................................................
Έλλειψη ελεγκτικών ή κυρωτικών μηχανισμών. .................................................................................. 345
Ενότητα Β’: Αναζητώντας ένα αποτελεσματικό εργαλείο περιβαλλοντικής πολιτικής 349
§ 1. Κενά και ανακολουθίες στον ευρωπαϊκό χώρο ............................ 349
§ 2. Προτάσεις αναθεώρησης της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ ...................... 354
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .............................................................................. 359
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ....................................................... 369
ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ................................................................ 407
