Στον δεύτερο τόμο του «Βιοδικαίου» παρουσιάζεται ο νομικός προβληματισμός για τη διαχείριση των άλλων –εκτός του ανθρώπου– μορφών ζωής. Εδώ περιλαμβάνονται μικροοργανισμοί, φυτά και ζώα, οντότητες που συνηθίζουμε να τις αντιμετωπίζουμε σαν ριζικά διαφορετικές από τον άνθρωπο.
Η προσέγγιση αυτή εξακολουθεί να διέπει το δίκαιο, ωστόσο ορισμένα ζητήματα που συζητά η Βιοηθική δεν το αφήνουν ανεπηρέαστο. Στην πραγματικότητα, τεχνολογικά επιτεύγματα όπως η «ανάμιξη» γονιδιωμάτων διαφορετικών ειδών, αλλά και σύγχρονες παρατηρήσεις στο πεδίο των νευροεπιστημών, αναδεικνύουν μάλλον το στοιχείο της κοινότητας όλων των μορφών της ζωής, παρά εκείνο των διαφορών μεταξύ τους. Το στοιχείο αυτό, αναμφίβολα, επιδρά στην αντίληψη της ζωής ως έννομης αξίας, οδηγώντας σε τελική ανάλυση το δίκαιο να ευθυγραμμισθεί με τη βασική προβληματική της Θεωρίας της Εξέλιξης.
Αλλά και κάτι περισσότερο: στο επίμετρο του τόμου αυτού επιχειρείται μια πρώτη νομική προσέγγιση των «έξυπνων μηχανών», τεχνολογικών επιτευγμάτων που, συνδυάζοντας τη ρομποτική με αναπτυγμένα προγράμματα λογισμικού, διαθέτουν ιδιότητες και λειτουργίες παρόμοιες με εκείνες ζωντανών οργανισμών.
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ.................................................. VII
Εισαγωγή. Το πλαίσιο του προβληματισμού: η βιοποικιλότητα ως έννομη αξία 1
1. Η εξυπηρέτηση του ανθρώπου .................................................. 6
α. Οι «υπαρκτοί» άνθρωποι..................................................... 6
β. Η ευθύνη απέναντι στις μελλοντικές γενιές........................... 8
2. Η εγγενής αξία των ειδών......................................................... 14
3. Οι συνέπειες της προσέγγισης του δικαίου................................ 19
α. Η «ασυνεχής» προστασία των ειδών................................... 19
β. Η σχετικότητα της προστασίας των ειδών........................... 21
Α. Η διατήρηση των ειδών............................................................ 25
1. Μικροοργανισμοί.................................................................... 25
2. Φυτά ..................................................................................... 32
α. Διατήρηση συγκεκριμένων ειδών ή ατόμων ....................... 35
β. Διατήρηση οικοσυστημάτων.............................................. 41
3. Ζώα......................................................................................... 46
α. Η μεγάλη διάκριση............................................................. 46
β. Η προστασία των ασπονδύλων........................................... 49
γ. Η γενική προστασία των σπονδυλωτών.............................. 52
δ. Κοινές για όλα τα ζώα διατάξεις......................................... 54
ε. Ειδικά καθεστώτα προστασίας των σπονδυλωτών............... 57
i) Άγρια ζώα.................................................................... 57
ii) Ζώα συντροφιάς.......................................................... 62
iii) Ζώα κτηνοτροφίας..................................................... 64
iv) Ζώα εργαστηρίου....................................................... 65
Β. Η παραγωγή των ειδών............................................................. 71
1. Η ανταγωνιστική σχέση Φύσης και Κοινωνίας......................... 71
2. Παραγωγή προϊόντων και βιοποικιλότητα .............................. 76
α. Χρήσεις γης ...................................................................... 76
i) Ειδικά: βιοκαύσιμα....................................................... 82
ii) Ειδικά: η εκμετάλλευση της θαλάσσιας βιοποικι-
λότητας........................................................................... 84
β. Μέθοδοι καλλιεργειών........................................................ 88
γ. Μεταβολές καλλιεργειών.................................................... 90
3. «Πυρήνας» και «περιφέρεια» της βιοποικιλότητας: οι
σταθμίσεις.............................................................................. 91
4. Προϊόντα γενετικής μηχανικής ................................................ 97
α. Η «αρχή της προφύλαξης»................................................. 99
β. Βιοασφάλεια: το διεθνές πλαίσιο ..................................... 102
γ. Το δίκαιο της Ε.Ε............................................................. 105
i) Γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί......................... 105
ii) Γενετικά τροποποιημένοι μικροοργανισμοί............... 118
5. Το πρόβλημα της «συνθετικής βιολογίας»............................. 120
α. Η έννοια και οι εφαρμογές............................................... 120
β. Η στάση του δικαίου........................................................ 122
γ. Η υπόθεση μελλοντικών εφαρμογών σε οργανισμούς....... 124
Γ. Το «περιβάλλον» της βιοποικιλότητας: η προστασία των φυσικών πόρων 127
1. Η αρχή της αειφορίας............................................................ 127
2. Η εμβέλεια της βιωσιμότητας................................................. 132
3. Έκτακτες συνθήκες: η σύγκρουση της αειφορίας με την
επιβίωση................................................................................ 136
Δ. Η ζωή των ειδών ως εμπόρευμα.............................................. 139
1. Η εμπορευματοποίηση φυτών και ζώων................................. 139
2. Προϊόντα αναγκαία για τη διατήρηση της ζωής...................... 142
3. Ευρεσιτεχνίες στη βιολογία.................................................... 145
α. Εφευρέσεις και ανακαλύψεις............................................. 148
β. Οι ρήτρες «ηθικής».......................................................... 153
ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ.......................................................... 163
ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Μελλοντικές προκλήσεις για το Βιοδίκαιο........... 167
Ι. «Δικαιώματα των ζώων»: προς μια διεύρυνση των υποκειμένων του δικαίου; 167
1. Το ζήτημα.............................................................................. 167
2. Διευκρινίσεις στη νομική έννοια του «δικαιώματος».............. 169
3. Η εξίσωση «άνθρωπος = δικαίωμα»....................................... 171
α. Το ανθρώπινο έμβρυο...................................................... 176
β. Δικαιώματα με ιδιάζοντα υποκείμενα .............................. 178
i) Νεογνά και παιδιά...................................................... 178
ii) Ενήλικοι χωρίς ικανότητα βούλησης......................... 180
γ. «Καθαρές» και εμπειρικές προσλήψεις του υποκειμένου .. 182
4. Η νευροφυσιολογία των άλλων ειδών .................................... 183
5. «Συμφέροντα» των ζώων και ευθύνη του ανθρώπου............... 188
6. Οι περιορισμοί του θετικού δικαίου και η αναγνώριση
δικαιωμάτων στα ζώα........................................................... 189
α. Πρέπει να έχουν όλα τα ζώα δικαιώματα;......................... 189
β. Ποια δικαιώματα για τα ζώα;............................................ 191
i) Δικαίωμα στη ζωή...................................................... 191
ii) Δικαίωμα στη σωματική ακεραιότητα........................ 195
iii) Δικαίωμα στην ασφάλεια, την ελεύθερη κίνηση
και την εγκατάσταση................................................ 197
iv) Δικαίωμα στην ηρεμία και στην αναπαραγωγή......... 199
v) Δικαίωμα στην υγεία ................................................ 200
γ. Το πρόβλημα της άσκησης των δικαιωμάτων................... 201
ΙΙ. Η ζωή εκτός βιολογίας: τεχνητή νοημοσύνη και έξυπνες μηχανές 205
1. Το ζήτημα.............................................................................. 209
2. Είναι θεμιτή η ανάπτυξη τεχνητής νοημοσύνης;..................... 209
3. Το ηθικό καθεστώς των «έξυπνων μηχανών» και η
προοπτική του δικαίου......................................................... 212
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ........................................................................... 217
